التهاب پانکراس (لوزالمعده) را پانکراتیت می‌گویند. پانکراس غده‌ای پهن، مسطح و بلند است که در پشت معده در قسمت فوقانی شکم قرار دارد. این غده آنزیم‌های مؤثر در هضم غذا و همچنین هورمون‌هایی را تولید می‌کند که بر نحوه تنظیم فرایندهای مربوط به قند (گلوکز) در بدن اثر می‌گذارند.
این بیماری به دو صورت حاد و مزمن بروز می‌یابد؛ در پانکراتیت حاد بیماری به یکباره فرد را درگیر می‌کند و چند روز طول می‌کشد، حال آن که پانکراتیت مزمن طی چندین سال بروز می‌یابد. موارد خفیف التهاب پانکراس بدون درمان برطرف می‌شود، اما موارد شدید عوارض خطرناکی را به دنبال دارد.
علائم
در ادامه علائم پانکراتیت به تفکیک دو نوع حاد و مزمن شرح داده می‌شود.
- علائم پانکراتیت حاد
- درد قسمت بالای شکم که در پشت بدن نیز منتشر می‌شود و با خوردن غذا، به ویژه غذاهای پرچرب، تشدید می‌شود.
- ورم شکم همراه با درد
- حالت تهوع و استفراغ
- تب
- افزایش ضربان قلب
- علائم پانکراتیت مزمن
پانکراتیت مزمن علائمی شبیه به پانکراتیت حاد دارد. بیماران غالباً از درد مداوم قسمت بالای شکم که در پشت بدن منتشر می‌شود، شکایت دارند. درد برخی بیماران بسیار شدید و توان‌فرسا است. علامت دیگر کاهش وزن ناشی از جذب نامناسب (سوءجذب) مواد غذایی است. سوءجذب به این دلیل رخ می‌دهد که غده پانکراس آنزیم کافی برای تجزیه مواد غذایی آزاد نمی‌کند. ضمناً چنانچه سلول‌های تولید کننده انسولین پانکراس آسیب ببینند، پانکراتیت ابتلا به دیابت را نیز به دنبال دارد.
علت
مصرف الکل و سنگ کیسه صفرا دو دلیل اصلی بروز پانکراتیت، در قریب به 80 تا 90 درصد موارد، به شمار می‌روند.
پانکراتیت ناشی از مصرف الکل معمولاً در افرادی دیده می‌شود که مدتی طولانی، دست‌کم 5 تا 7 سال، مشروبات الکلی مصرف کرده‌اند؛ اکثر موارد پانکراتیت مزمن از مصرف الکل نشأت می‌گیرند. این بیماری غالباً در نخستین مراجعه بیمار به پزشک (به دلیل درد شدید) به صورت مزمن درآمده است.
جمع شدن مواد در کیسه صفرا باعث تشکیل سنگ در این اندام می‌شود. سنگ کیسه صفرا گاهی مجرای پانکراس را مسدود می‌سازد و در نتیجه شیره‌های گوارشی درون پانکراس به دام می‌افتند. پانکراتیت ناشی از سنگ کیسه صفرا اکثرا در بانوان بالای 50 سال بروز می‌یابد.
بروز 10 تا 20 درصد موارد باقی‌مانده به علل گوناگونی مربوط می‌شود که در زیر به شماری از آن‌ها اشاره می‌شود:
- دارو
- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی خاص
- صدمه و ضربه دیدن (تروما) در سوانحی مانند تصادف خودرو یا افتادن از تخت و ضربه دیدن پیاپی شکم
- بیماری ارثی
- جراحی و عمل‌های پزشکی خاص
- عفونت‌هایی مانند اوریون (با درصد شیوع پایین)
- ناهنجاری‌های پانکراس یا روده
- میزان بالای چربی در خون
عوامل خطر
هر فردی ممکن است دچار پانکراتیت شود، اما این بیماری بیشتر در میان افراد دارای عامل‌های خطر مشخص رواج دارد.
عامل‌های خطر پانکراتیت حاد عبارت‌اند از:
- سنگ کیسه صفرا
- زیاده‌روی در نوشیدن مشروبات الکلی
پانکراتیت حاد نخستین نشانه سنگ کیسه صفرا است؛ این سنگ‌ها با مسدود کردن مجرای پانکراس باعث التهاب این غده می‌شوند. عامل‌های خطر پانکراتیت مزمن عبارتند از:
- زیاده‌روی در نوشیدن مشروبات الکلی برای مدت طولانی
- عارضه‌های ارثی خاص مانند فیبروز کیستیک
- سنگ کیسه صفرا
- عارضه‌هایی مانند تری گلیسرید بالا و لوپوس
بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن مردانی در بازه سنی 30 تا 40 سال هستند، البته احتمال بروز این بیماری در بانوان نیز وجود دارد.
تشخیص
پزشک به منظور تشخیص پانکراتیت میزان دو آنزیم گوارشی آمیلاز و لیپاز را در خون اندازه‌گیری می‌کند. بالا بودن میزان این دو آنزیم بیانگر ابتلا به پانکراتیت حاد است. پزشکان از آزمایش‌های یگری نیز بهره می‌گیرند که بعضی از آن‌ها عبارتند از:
- آزمایش عملکرد پانکراس برای تعیین این که آیا پانکراس آنزیم‌های گوارشی را به میزان مناسب ترشح می‌کند یا خیر.
- آزمایش تحمل گلوکز برای اندازه‌گیری سلول‌های پانکراس تولید کننده انسولین
- سونوگرافی و سی.تی.اسکن برای به دست آوردن تصاویری از پانکراس و مشاهده مشکلات احتمالی آن
- بررسی پانکراس و مجاری صفراوی به شیوه آندوسکوپی رتروگراد یا ERCP
- نمونه‌برداری که طی آن سوزنی برای خارج کردن نمونه بافتی کوچک وارد پانکراس می‌شود.
پزشکان در مراحل پیشرفته‌تر بیماری برای تأیید تشخیص خود دستور انجام آزمایش خون، ادرار و مدفوع می‌دهند.
درمان
در ادامه روش های درمان قطعی پانکراتیت حاد و مزمن شرح داده می شود.
پانکراتیت حاد
پزشک معمولاً بیمار را جهت تزریق سرم و دریافت مایعات درون وریدی، تسکین درد و تحت نظر داشتن عوارض در بیمارستان بستری می‌کند. بیمار تا زمان فروکش کردن کامل درد و برطرف شدن حالت تهوع و استفراغ، معمولاً تا چند روز، نباید چیزی بخورد. در اکثر موارد درمان پانکراتیت حاد ظرف یک هفته انجام می‌شود. اما چنانچه علائم از بین نرفتند باید از روش‌های درمانی دیگری مانند موارد زیر کمک گرفت:
- چنانچه علت پانکراتیت حاد سنگ کیسه صفرا باشد، توصیه می‌شود تا کیسه صفرا به منظور پیشگیری از بروز حمله‌های آتی درآورده شود.
- در صورت بزرگ شدن مجاری صفراوی عملی موسوم به ERCP برای تخلیه آن‌ها انجام می‌شود. پزشک طی انجام این عمل می‌تواند پانکراس، مجرای پانکراس، مجاری صفراوی و یا اسفنکتر ادی (عضله کنترل کننده جریان شیره‌های پانکراس و صفرا در روده) را معاینه کند. در موارد وخیم به ناچار برای تخلیه مجرای پانکراس یا برداشتن قسمتی از این غده به عمل جراحی روی آورده می‌شود.
- از آنجایی که بدن در گوارش چربی با مشکل روبه‌رو است، پزشک رعایت رژیم غذایی خاصی را به بیمار توصیه می‌کند تا میزان چربی دریافتی از راه غذا کاهش یابد.
- بیمار گاهی باید داروهای مکمل‌های آنزیم پانکراس را با هر وعده غذایی مصرف کند. این مکمل‌ها به بدن کمک می‌کنند تا غذا را بهتر جذب کند و در نتیجه بیمار وزن از دست رفته را جبران کند. رژیم غذایی کم چرب و مکمل‌های آنزیمی نیز به دلیل کاهش تحریک پانکراس در کنترل درد مؤثراند.
- خودداری از نوشیدن مشروبات الکلی
- ترک سیگار
- تخلیه کیست کاذب موجود
پانکراتیت مزمن
بیمار مبتلا به پانکراتیت مزمن برای مدیریت درد، دریافت سرم و مایعات درون وریدی و مکمل غذایی باید در بیمارستان بستری شود. ممکن است در صورت کاهش مداوم وزن لازم باشد بیمار تا چند هفته از راه لوله بینی ـ معده‌ای غذا دریافت کند.
پزشک هنگام ازسرگیری رژیم غذایی معمول در صورتی که پانکراس نتواند به میزان کافی آنزیم ترشح کند، آنزیم‌های پانکراس را تجویز می‌کند. این آنزیم‌ها باید با هر وعده غذایی مصرف شوند تا بیمار بهتر بتواند غذا را هضم کند و وزنش افزایش یابد. در مرحله بعدی درمان، رژیم مغذی و کم چرب شامل وعده‌های غذایی سبک‌تر و به دفعات بیشتر تهیه می‌شود. می‌توان برای تنظیم برنامه غذایی مناسب با متخصص تغذیه مشورت کرد. نوشیدن مایعات فراوان و محدود کردن نوشیدنی‌های کافئین‌دار نیز بسیار مهم است.
به بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمن قویاً توصیه می‌شود تا از استعمال دخانیات و نوشیدن مشروبات الکلی پرهیز کنند، حتی اگر بیماری‌شان ملایم یا در مراحل اولیه است.
عوارض
آن دسته از بیماران مبتلا به پانکراتیت مزمنی که به طور مداوم مشروبات الکلی را در مقادیر زیاد مصرف می‌کنند، دچار حمله‌های ناگهانی و شدید درد شکم می‌شوند.
از ERCP علاوه بر تشخیص پانکراتیت حاد برای تعیین و درمان عوارض مرتبط با پانکراتیت مزمن، مانند سنگ کیسه صفرا، کیست کاذب و باریک شدن یا انسداد مجاری، نیز استفاده می‌شود. پانکراتیت مزمن به کلسیمی شدن پانکراس می‌انجامد، به این معنا که بافت پانکراس به دلیل رسوب کردن املاح کلسیمی انحلال‌ناپذیر سخت می‌شود. گاهی جراحی برداشتن بخشی از پانکراس ضرورت می‌یابد. در مواردی که بیمار از درد مداوم رنج می‌برد، گاهی اوقات جراحی یا عمل‌های دیگر برای مسدود کردن عصب‌های مولد درد در ناحیه شکم انجام می‌شود.
پیشگیری
اگرچه پزشکان هنوز اطلاعات کاملی از پانکراتیت ندارند، می‌توان با رعایت موارد زیر مانع بروز مجدد آن شد:
- چنانچه دلیل ابتلا به این بیماری سنگ کیسه صفرا باشد و کیسه صفرا از بدن خارج نشده باشد، باید از مصرف غذاهای چرب و روغنی، مانند کره و نیمرو، خودداری کرد.
- تهیه برنامه غذایی مناسب به کمک متخصص بیماری‌های گوارشی
- ممکن است تا در نهایت لازم شود که کیسه صفرا درآورده شود. پزشک بیمار را در خصوص ضرروت انجام این عمل راهنمایی می‌کند.
- پرهیز از استعمال دخانیات و مشروبات الکلی
بیماری پانکراتیت در هر سنی حتی در کودکان البته با درصد شیوع خیلی کم نیز ممکن است به وجود آید. پزشک پس از تشخیص بیماری و نوع آن اقدام به درمان پانکراتیت می کند. جراحی فقط در مواردی که درمان های بدون جراحی کمکی به بهبودی بیمار نکند، تجویز می شود.
