سندرم روده تحریک پذیر (IBS) اختلال رایجی است که بر روده بزرگ تأثیر می‌گذارد و معمولاً درد در ناحیه شکم، دل درد، دل‌پیچه، افزایش گاز روده، نفخ، اسهال و یبوست را به دنبال دارد. این بیماری عارضه‌ای مزمن است که باید در دراز مدت مدیریت شود.
سندرم روده تحریک پذیر علی‌رغم آزاردهنده بودن نشانه‌ها و علائم‌اش، برخلاف بیماری کرون و التهاب زخمی پس روده که گونه‌هایی از بیماری التهابی روده‌ای به شمار می‌آیند، بافت روده را تغییر نمی‌دهد و یا خطر ابتلا به سرطان روده بزرگ و مقعد (سرطان کولورکتال) را افزایش نمی‌دهد. تنها شمار اندکی از بیماران مبتلا به این عارضه از علائم و نشانه‌های شدید رنج می‌برند. برخی بیماران می‌توانند علائم را به خوبی با مدیریت رژیم غذایی، سبک زندگی و استرس و فشار روانی تحت کنترل درآورند، باقی بیماران به دارو و مشاوره نیاز دارند.
علائم و نشانه ها
علائم سندرم روده تحریک پذیر معمولاً پس از صرف غذا تشدید می‌شود و به صورت متناوب فرو می‌نشیند و عود می‌کند. علائم اکثر بیماران ناگهان عود می‌کند و به مدت چند روز آزارشان می‌دهد؛ اما پس از چندی معمولاً تسکین می‌یابد، هرچند کاملاً برطرف نمی‌شود. ظاهراً خوردن یا نوشیدن ماده‌ای خاص محرک بروز علائم برخی بیماران است. رایج‌ترین علائم سندرم روده تحریک پذیر عبارتند از:
- درد در ناحیه شکم و دل درد که پس از دفع مدفوع تسکین می‌یابد.
- تغییر عادت‌های روده‌ای مانند اسهال، یبوست یا گاهی اوقات هر دو
- نفخ و متورم شدن شکم
- باد بیش از اندازه (باد شکم)
- هر از گاه احساس نیاز مبرم به دستشویی رفتن
- احساس تخلیه نشدن کامل روده پس از دفع
- دفع مخاط
برخی از بیماران مبتلا به بیماری روده تحریک پذیر علاوه بر علائم اصلی اشاره شده در بالا از وجود مشکلات دیگری نیز رنج می‌برند که بعضی از آنها عبارتند از:
- انرژی نداشتن (بی‌حالی)
- حالت تهوع و احساس بیماری
- کمر درد
- مشکلات مثانه (مانند بیدار شدن از خواب شبانه برای ادرار کردن، فوریت ادراری و دشواری در تخلیه کامل مثانه)
- درد هنگام آمیزش جنسی (مقاربت دردناک)
- بی‌اختیاری
ضمناً علائم سندرم روده تحریک پذیر تاثیر قابل توجهی بر زندگی روزمرّه بیمار می‌گذارد و می‌تواند آسیب روانی عمیقی را موجب شود. در نتیجه بسیاری از بیماران مبتلا به این عارضه از اضطراب و افسردگی نیز رنج می‌برند.
علت
علت بیماری روده تحریک پذیر دقیقاً مشخص نیست، اما عامل‌های متعددی در بروز این بیماری نقش دارد. دیواره‌های روده با لایه‌هایی عضلانی پوشیده می‌شود که هماهنگ با یکدیگر همان‌طور که غذا را از شکم به مجرای روده و راست روده (رکتوم) حرکت می‌دهند منقبض و یا شل می‌شوند. هنگام ابتلا به این عارضه، انقباض‌ها قوی‌تر می‌شود و بیش از حالت طبیعی طول می‌کشد و باعث ایجاد گاز فراوان در روده، نفخ و اسهال می‌شود؛ یا عکس این حالت رخ می‌دهد، یعنی با ضعیف‌تر شدن انقباض‌ها عبور غذا آهسته می‌شود و در نتیجه مدفوع سفت و خشک می‌گردد.
ناهنجاری‌های سیستم عصبی دستگاه گوارش نیز در بروز سندرم روده تحریک پذیر بی‌تأثیر نیست و باعث می‌شود تا فرد هنگام کشیده شدن شکم به دلیل خروج گاز یا مدفوع بیش از حد طبیعی احساس ناراحتی کند. عدم هماهنگی بین سیگنال‌های مغز و روده واکنش غیرطبیعی بدن به تغییرهایی را به دنبال دارد که معمولاً در فرایند هضم رخ می‌دهد. درد، اسهال یا یبوست پیامد این واکنش شدید است. محرک‌هایی که موجب آزار شماری از بیماران نمی‌شود ممکن است به بروز علائم عده‌ای دیگر از بیماران دامن بزند. تمام بیماران مبتلا به سندرم روده تحریک پذیر به محرک یکسانی واکنش نشان نمی‌دهند. آغازگرهای متداول عبارتند از:
- تغذیه و رژیم غذایی: نقش حساسیت یا عدم تحمل غذایی در این بیماری هنوز به درستی درک نشده است، اما علائم بسیاری از بیماران با خوردن غذاهای معین تشدید می‌شود. بیماران مختلف به مواد غذایی گوناگونی اشاره کرده‌اند که شکلات، ادویه‌ها، چربی‌ها، میوه، لوبیا، کلم برگ، گل کلم، شیر، نوشیدنی‌های دارای کربنات و الکل از آن جمله‌اند.
- استرس و فشار روانی: شدت یا تعداد دفعات بروزنشانه‌ها و علائم اکثر بیماران هنگام تحمل اضطراب و فشار بیشتر، مانند هفته‌های پایانی یا ابتدایی شغلی، افزایش می‌یابد. البته هر چند استرس باعث تشدید علائم می‌شود، اما دلیل بروز علائم محسوب نمی‌شود.
- هورمون‌ها: از آن رو که زنان دو برابر بیش از مردان به سندرم روده تحریک پذیر مبتلا می‌شوند، پژوهشگران معتقداند که تغییرات هورمونی در بروز این بیماری تأثیرگذار است. نشانه‌ها و علائم بسیاری از بانوان مبتلا به این بیماری در طول عادت ماهانه یا روزهای نزدیک به آن تشدید می‌شود.
- دیگر بیماری‌ها: گاهی اوقات بیماری‌های دیگری مانند اسهال عفونی حاد (اسهال و استفراغ) یا افزایش بیش از اندازه باکتری‌ها در روده (رشد بی‌رویه باکتری‌ها) می‌تواند آغازگر سندرم روده تحریک پذیر باشد.
زمان مراجعه به پزشک
در صورت مواجهه با علائم سندرم روده تحریک پذیر باید به پزشک مراجعه کرد تا علت بروز این بیماری تشخیص داده شود. پزشک غالباً بیماری را با مطرح ساختن پرسش‌هایی در زمینه علائم به درستی تشخیص می‌دهد، با این حال آزمایش‌های بیشتر گاهی به منظور تشخیص افتراقی و از میدان حدس خارج کردن دیگر عارضه‌های دیگر انجام می‌شود. همچنین در صورت احساس افسردگی یا اضطراب باید به پزشک عمومی مراجعه شود؛ چون این مشکلات به ندرت بدون درمان شدن بهبود می‌یابند و ممکن است باعث تشدید علائم بیماری روده تحریک‌پذیر شوند.
در صورت رویارویی با علائم دیگری مانند کاهش وزن غیرقابل توضیح، تورم یا برجستگی در ناحیه شکم یا مقعد، دفع خون یا نشانه‌های کم‌خونی نیز باید بی‌درنگ به پزشک مراجعه کرد، چون این موارد گاهی اوقات نشانه عارضه‌ای جدی‌تر هستند.
تشخیص
سندرم روده تحریک پذیر تا حد زیادی بر مبنای بررسی سابقه پزشکی بیمار و معاینه فیزیکی وی تشخیص داده می‌شود.
از آنجایی که معمولاً هیچ نشانه فیزیکی برای تشخیص قطعی سندرم روده تحریک پذیر وجود ندارد، تشخیص غالباً فرایندی افتراقی و حذف احتمال ابتلا به دیگر عارضه‌ها است. پژوهشگران در راستای تسهیل این فرایند دو مجموعه معیار تشخیصی را برای سندرم روده تحریک پذیر و دیگر اختلال‌های عملکردی دستگاه گوارش یعنی عارضه‌هایی ایجاد کرده‌اند که در آنها روده سالم به نظر می‌رسد اما عملکرد مناسبی ندارد. هر دو مجموعه معیار پس از تشخیص افتراقی بر علائم مبتنی هستند.
- معیارهای رم (Rome): بر اساس این معیارها، بیمار باید پیش از تشخیص ابتلا به سندرم روده تحریک پذیر نشانه‌ها و علائم مشخصی را تجربه کرده باشد که مهم‌ترین آنها درد و ناراحتی در ناحیه شکم به مدت دست کم سه روز در هر ماه در سه ماه گذشته است که حداقل با دو مورد از موارد بهبود پس از دفع مدفوع، تغییر در تعداد دفعات اجابت مزاج یا تغییر قوام (سفتی) مدفوع همراه بوده است.
- معیارهای مانینگ: این معیارها بر درد تسکین یابنده پس از دفع مدفوع، عدم تخلیه کامل، وجود مخاط در مدفوع و تغییر سفتی مدفوع متمرکز می‌شوند. هر چه تعداد این علائم بیشتر باشد، به همان نسبت احتمال ابتلا به سندرم روده تحریک پذیر بالاتر است.
پزشک تناسب شرایط بیمار با هر یک از این دو مجموعه معیار و همچنین وجود علائم یا نشانه‌های دیگر بیانگر ابتلا به عارضه‌ای جدی‌تر را بررسی می‌کند. بعضی از علائم و نشانه‌های هشداردهنده‌ای که انجام آزمایش‌های بیشتر را ضروری می‌سازد عبارتند از:
- آغاز بروز علائم پس از سن 50 سالگی
- کاهش وزن
- خونریزی مقعدی
- تب
- حالت تهوع یا استفراغ مکرر
- درد شکم به ویژه در صورت تسکین کامل نیافتن پس از دفع مدفوع یا بروز درد در شب
- اسهال مداوم یا اسهالی که بیمار را از خواب شبانه بیدار کند.
- کم‌خونی مرتبط با مقدار پایین آهن
چنانچه شرایط بیمار با معیارهای بیماری همخوانی داشته باشد و با علائم و نشانه‌های هشداردهنده نیز مواجه نباشد، پزشک دوره درمان سندروم روده تحریک پذیر را بدون انجام آزمایش بیشتر شروع می‌کند. اما اگر درمان موفقیت‌آمیز نباشد، آنگاه آزمایش‌های بیشتری که در ادامه ذکر می شود، انجام خواهد شد.
پزشک دستور انجام چند آزمایش، از جمله آزمایش مدفوع برای بررسی عفونت یا مشکلات روده در توانایی جذب مواد مغذی از غذا (سوءجذب)، را می‌دهد. آزمایش‌هایی مانند سیگموئیدوسکوپی انعطاف‌پذیر، کولونوسکوپی، پرتونگاری (اشعه ایکس)، مقطع‌نگاری رایانه‌ای (سی.تی.اسکن)، ارزیابی روده‌ای ـ معده‌ای تحتانی (GI)، آزمایش عدم تحمل لاکتوز، آزمایش خون و آزمایش مدفوع برای حذف احتمال ابتلا به دیگر علل دامن زننده به علائم انجام می‌شود.
درمان
علائم سندرم روده تحریک پذیر را غالباً می‌توان با تغییر در رژیم غذایی و سبک زندگی و همچنین آگاهی از ماهیت این عارضه مدیریت کرد. درمان‌های روان‌شناختی یا دارویی نیز در بعضی موارد مؤثر هستند.
غذاهای مناسب و تغذیه: غذاهای مفید و مضر نقش مهمی در کنترل علائم سندرم روده تحریک پذیر دارد. با این حال نمی‌توان رژیم مشخص و یکسانی را برای تمام بیماران مبتلا به این عارضه یافت، بلکه رژیم مناسب هر بیمار به علائم وی و واکنش پذیری به غذاهای مختلف بستگی دارد. یادداشت کردن مواد غذایی مصرفی در هر روز و بهتر یا بدتر شدن علائم پس از صرف آنها می‌تواند بسیار راهگشا باشد، چون بیمار با عطف به این یادداشت‌ها می‌تواند از مصرف غذاهای محرک علائم خودداری کند. با این حال باید به خاطر داشت که لازم نیست این مواد غذایی در برنامه پرهیز مادام‌العمر قرار گیرد.
فیبر: معمولاً به درمان سندرم روده تحریک پذیر کمک می کند تا میزان فیبر رژیم غذایی را تعدیل کنند. دو منبع اصلی فیبر عبارتند از فیبر محلول (قابل هضم در بدن) و فیبر غیرمحلول (غیرقابل هضم در بدن).از مواد غذایی حاوی فیبر محلول می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- جو دوسر
- جو
- چاودار
- میوه (مانند موز و سیب)
- سبزی‌های ریشه‌ای (مانند هویج و سیب زمینی)
- بذر کتان طلایی
از مواد غذایی حاوی فیبر غیرمحلول می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- نان سبوس‌دار
- سبوس
- غلات
- انواع آجیل و بذرهای گیاهی (به جز بذر کتان طلایی)
در صورت ابتلا به اسهال احتمالاً کاهش مصرف فیبر غیرمحلول و همچنین خودداری از مصرف پوست، هسته و مغز میوه و سبزیجات مفید خواهد بود. اما در صورت ابتلا به یبوست بهتر است میزان فیبر محلول در رژیم غذایی و مقدار نوشیدن آب را افزایش داد. پزشک عمومی بیمار را درباره مصرف فیبر مفید راهنمایی می‌کند. علائم سندرم روده تحریک پذیر با رعایت نکته‌های زیر بهبود می‌یابد:
- صرف وعده‌های غذایی منظم و با عجله غذا نخوردن
- حذف نکردن وعده‌های غذایی یا ایجاد نکردن فاصله طولانی بین دو وعده
- نوشیدن دست‌کم هشت لیوان مایعات در روز (به ویژه آب و دیگر نوشیدنی‌های بدون کافئین مانند چای گیاهی)
- نوشیدن حداکثر سه فنجان چای و قهوه در روز
- نوشیدن مشروبات الکلی و گازدار کمتر
- کاهش مصرف نشاسته مقاوم به هضم (نشاسته‌ای که در روده کوچک هضم نمی‌شود و به صورت هضم نشده به روده بزرگ می‌رسد.) که غالباً در غذاهای فرآوری شده یا پخت مجدد موجود است.
- محدود کردن مصرف میوه تازه به سه وعده در روز (نیمی از گریپ فروت یا سیب مثالی از یک وعده مناسب میوه است.)
- در صورت ابتلا به اسهال بهتر است از مصرف سوربیتول، شیرین کننده مصنوعی موجود در شیرینی‌های بدون قندی مانند آدامس و نوشیدنی‌ها و فراورده‌های مخصوص لاغری و بیماران دیابتی، خودداری کرد.
- مصرف جو دوسر (مانند فرنی یا برشتوک جو دوسر) و بذر کتان (حداکثر یک قاشق سوپخوری در روز) به رفع مشکل نفخ و باد شکم کمک می‌کند.
ورزش: علائم بسیاری از بیماران مبتلا به سندرم روده تحریک پذیر با ورزش کردن بهبود می‌یابد. پزشک عمومی بیمار را درباره ورزش‌های مناسب راهنمایی می‌کند. انجام دست‌کم 150 دقیقه فعالیت هوازی (ایروبیک) با شدت متوسط، مانند دوچرخه سواری یا پیاده‌روی سریع، مفید است. ورزش باید به اندازه کافی شدید و سنگین باشد تا ضربان قلب و سرعت تنفس را افزایش دهد.
کاهش استرس: کاهش استرس به کمک روش‌های زیر کاهش تعداد دفعات و شدت بروز علائم سندرم روده تحریک پذیر را موجب می‌شود:
- تکنیک‌های آرام‌سازی مانند مدیتیشن یا تمرین‌های تنفسی
- فعالیت‌های فیزیکی مانند یوگا، پیلاتس یا تای چی
- ورزش منظم مانند پیاده‌روی، دویدن یا شنا
بیمار در صورت تحمل استرس و فشار روانی شدید می‌تواند از مزایای صحبت درمانی، مانند مشاوره استرس یا درمان رفتاری شناختی (CBT)، بهره‌مند شود.
دارو: داروهای گوناگونی برای درمان سندرم روده تحریک پذیر مصرف می‌شوند که بعضی از آنها عبارتند از:
- داروهای ضد اسپاسم و گرفتگی که مؤثر در کاهش دل درد و دل‌پیچه می باشند.
- ملین‌ها مؤثر در برطرف کردن یبوست
- داروهای ضد اسهال و درمان کننده اسهال
- ضد افسردگی در میزان پایین که این داروها در اصل برای درمان افسردگی تولید می‌شوند، اما علاوه بر تأثیر ضد افسردگی به تسکین دل درد و دل‌پیچه نیز کمک می‌کنند.
درمان‌های روان‌شناختی: چنانچه بیمار علی‌رغم گذراندن دوره درمان 12 ماهه همچنان از علائم سندرم روده تحریک‌پذیر رنج ببرد، پزشک عمومی روش درمانی دیگری موسوم به مداخله روان‌شناختی را به بیمار پیشنهاد می‌کند.درمان روان‌شناختی گونه‌های متعددی دارد که وجه مشترک تمام آنها آموزش تکنیک‌هایی برای کنترل بهتر شرایط است. شواهد و گزارش‌های به دست آمده مبین سودمندی این روش در درمان سندرم روده تحریک‌پذیر است.
درمان‌های مکمل: برخی بر این باوراند که روش‌هایی نظیر طب سوزنی و بازتاب شناسی (رفلکسولوژی) به درمان سندرم روده تحریک‌پذیر کمک می‌کند. با این حال هیچ مدرک مستدل پزشکی مبنی بر تأثیرگذاری این روش‌ها در دست نیست، بنابراین استفاده از آنها توصیه نمی‌شود.
سندرم روده تحریک پذیر می تواند در هر سنی بروز کند، این بیماری بخاطر علائمی که دارد می تواند برای بیمار آزار دهنده باشد. درمان این بیماری به سادگی با همکاری خود بیمار انجام می شود. بیمار باید توصیه های پزشک به منظور کاهش علائم و درمان سندرم روده تحریک پذیر را اجرا کند.
