سیروز کبدی (نارسایی و ناراحتی کبد) علت و درمان

یکی از نارسایی‌های کبدی که به کبد صدمه می‌زند، بیماری موسوم به سیروز کبدی است که باعث عملکرد و ساختار غیرطبیعی کبد می‌شود. شماری از موارد ناراحتی کبدی به سلول‌های کبدی آسیب می‌زنند و آن‌ها را از بین می‌برند، سپس التهاب و ترمیم سلول‌های منجر به تشکیل بافت‌های همبند جای زخم می‌شود. به اختصار می‌توان گفت که سیروز کبدی پی‌آمد ابتلا به این بیماری‌ها است. سلول‌های کبدی‌ای که نمی‌میرند، در راستای جایگزین شدن با سلول‌های از بین رفته تکثیر می‌شوند و در نتیجه خوشه‌هایی از سلول‌های شکل گرفته (غده‌های باززاینده) درون بافت همبند جای زخم ایجاد می‌گردد. مواد شیمیایی (مانند الکل، چربی و داروهای خاص)، ویروس‌ها، فلزهای سمی (نظیر آهن و مس انباشته شده در کبد در نتیجه بیماری‌های ژنتیکی) و بیماری خودایمنی کبد (که در نتیجه ابتلا به آن، سیستم ایمنی بدن به کبد حمله می‌کند) از علت‌های بروز بیماری سیروز کبدی محسوب می‌شوند.

علایم

علائم سیروز کبدی در مراحل اولیه بسیار کم می‌باشد، و به تدریج به موازات آسیب دیدن بیشتر کبد، مشکلات نیز قابل توجه‌تر می‌شود.

کبد در مرحله اولیه سیروز با وجود آسیب دیدن، همچنان عملکردی مناسب دارد؛ همگام با پیشرفت بیماری، علائم نیز در نتیجه اختلال عملکرد این عضو نمودار می‌شود. علائم سیروز کبدی عبارتند از:

• خستگی وضعف
• کاهش اشتها
• کاهش وزن و تحلیل رفتن عضلات
• حالت تهوع و استفراغ
• درد اطراف کبد
• خط‌های قرمز کوچک (مویرگ‌های خونی) روی پوست در ناحیه بالای کمر
• خارش شدید پوست
• زرد شدن پوست و سفیدی چشم (زردی)
• خونریزی و کبود شدگی آسان‌تر و بیشتر بدن، برای مثال افزایش تعداد دفعات خون دماغ شدن یا خونریزی لثه
• ریزش مو
• حمله تب و لرز
• ورم کردن پا و مچ پا
• ورم کردن شکم به دلیل انباشته شدن مایع (آب آوردن شکم یا آسیت) (اگر بیمار خانم باشد در مواردسیروز کبدی پیشرفته) باردار به نظر می‌رسد.

به علاوه بیمار با تغییر ویژگی‌های شخصیتی، اختلال‌های خواب (بی‌خوابی)، زوال حافظه، گیجی و دشواری در تمرکز روبه‌رو می‌شود. از این علائم با اصطلاح انسفالوپاتی کبدی یاد می‌شود و زمانی بروز می‌یابد که مواد سمی به دلیل ناتوانی کبد در خارج کردن آن‌ها از بدن به مغز صدمه می‌زنند.

علائم پیشرفته بیماری

در مراحل پایانی سیروز پیشرفته کبدی، بیمار خون بالا می‌آورد یا مدفوع سیاه رنگ و قیر مانند دفع می‌کند، چون به علت عدم گردش مناسب خون در کبد، فشار خون در سیاهرگی (سیاهرگ پورتال) افزایش می‌یابد که خون را از دستگاه گوارش به کبد می‌رساند.

افزایش فشار خون خون را به درون رگ‌های کوچک‌تر ظریفی می‌راند که در سراسر معده و مری وجود دارند (بیماری واریس). پاره شدن این رگ‌ها در اثر فشار خون بالا خونریزی داخلی را به دنبال دارد، و در نتیجه خون در استفراغ و یا مدفوع دیده می‌شود.

به مرور زمان مواد سمی که کبد سالم در حالت طبیعی آن‌ها را از بدن خارج می‌کرد باعث از کار افتادگی چند اندام می‌شود و در نهایت به مرگ می‌انجامد.

علت

سیروز پی‌آمد وجود بافت همبند محل زخم در کبد است که در واکنش به آسیب دیدن و ناراحتی کبد به مرور زمان و طی سالیان متعدد تشکیل می‌شود. کبد پس از هر بار صدمه دیدن، سعی می‌کند تا خود را التیام دهد؛ در این فرایند، بافت‌های همبند محل زخم ایجاد می‌شوند و با تجمع یافتن آن‌ها، عملکرد کبد مختل می‌شود. کبد در مراحل پیشرفته سیروز دیگر قادر نیست تا به خوبی کار کند.

تعیین علت سیروز کبدی بسیار مهم است، چون درمان علت اصلی این بیماری مانع صدمه دیدن بیشتر کبد می‌شود. عارضه‌ها و بیماری‌های گوناگونی به کبد صدمه می‌زنند و منجر به ابتلا به ناراحتی کبد و سیروزمی‌شوند.

بعضی علل سیروز ارثی هستند یا ارثی پنداشته می‌شوند از جمله:

• تجمع آهن در بدن (هموکروماتوز)
• فیبروز کیستیک (تارفزونی کیسه‌ای یا سفتی مخاط)
• انباشته شدن مس در کبد (بیماری ویلسون)
• شکل‌گیری نامناسب مجاری صفراوی (آترزی صفراوی یا انسداد مجاری صفراوی)
• اختلال گوارشی ژنتیکی (سندرم آلاژیل)
• نارسایی کبدی ناشی از سیستم ایمنی بدن (هپاتیت خودایمنی)

شماری از بیماری‌ها در سنین بالاتر نمود می‌یابند:

• هپاتیت C
• هپاتیت B
• انباشته شدن چربی در کبد (بیماری کبد چرب غیر الکلی)
• تخریب مجاری صفراوی (سیروز صفراوی اولیه)
• سخت شدن و زخم شدن مجاری صفراوی (کلانژیت اولیه اسکلروزان)
• عفونت انگلی رایج در کشورهای در حال توسعه (شیستوزوما)

علت سیروز کبدی برخی از بیماران تنها به یک دلیل محدود نمی‌شود و برای مثال مواردی چون مصرف الکل (کبد الکلی) و هپاتیت ویروسی را در برمی‌گیرد. چنانچه پزشکان نتوانند دلیل بروز این بیماری را تشخیص دهند، این نوع سیروز را سیروز کریپتوژنیک می‌نامند. سیروز کبدی بیش از 20 درصد بیماران از نوع کریپتوژنیک است.

کبدالکلی

بیماری کبد الکلی یکی از عوارض شایع مصرف مشروبات الکل می باشد. در نتیجه این بیماری کبد دچار التهاب و تورم می شود.

علائم

ممکن است بیمار علائم زیر را داشته باشد:

• درد در قسمت بالا و سمت راست شکم
• خستگی
• بی استهایی
• حالت تهوع و استفراغ

علت

مصرف زیاد و طولانی مدت الکل باعث به وجود آمدن این بیماری و متورم شدن کبد می شود. اگر صدمه وارد شده به کبد زیاد باشد میزان تورم و التهاب نیز زیاد می شود که این امر منجر به بروز بیماری که به آن التهاب کبد الکی می گویند، می شود. اگر مصرف الکل قطع شود، امکان برطرف شدن التهاب و تورم وجود دارد و در صورتی که مصرف الکل ادامه پیدا کند، این موضوع منجر به بروز لکه های روز کبد می شود که به آن سیروز کبدی گفته می شود.

درمان

اصلی ترین بخش درمان، قطع مصرف الکی می باشد، تا کبد این امکان را داشته باشد که خود را بازساری و ترمیم کند. البته راه های درمانی دیگری از جمله مصرف قرص های مخصوصی که ادرار آور هستند، مصرف ویتامین ها و محدود کردن مصرف نمک با این حال درمان اصلی که می تواند به بیمار کمک کند، ترک مصرف الکل است. کبد الکلی، خطر خونریزی به داخل معده را افزایش می دهد که این مسئله بسیار خطرناک می باشد و حتی می تواند باعث فوت بیمار شود.

از پیوند کبد نیز برای درمان کبد الکی و سیروز کبدی استفاده کرد، اما چون تعداد اهدا کنندگان بسیار کم می باشد، عملا این امر کمتر امکان پذیر می باشد

تشخیص

چنانچه پزشک احتمال دهد که بیمار به سیروز مبتلا شده است، پس از بررسی سابقه پزشکی بیمار، هنگام انجام معاینه وجود نشانه‌های ناراحتی کبدی مزمن را بررسی می‌کند. اگر پزشک احتمال دهد که کبد آسیب دیده است، برای تأیید تشخیص خود دستور انجام آزمایش‌های بیشتر را می‌دهد.

احتمالاً یک یا چند مورد از آزمایش‌های زیر انجام می‌شود:

• آزمایش‌های خون: برای ارزیابی عملکرد کبد و میزان آسیب دیدن کبد. در این آزمایش‌ها میزان آنزیم‌های کبدی آلانین ترانس آمیناز (ALT) و آسپارتات ترانسفراز (AST) خون اندازه‌گیری می‌شود؛ چون میزان این آنزیم‌ها در نتیجه التهاب و نارسایی کبد (هپاتیت) افزایش می‌یابد.
• اسکن‌ها و تصویربرداری‌ها: سونوگرافی (التراسوند)، الاستوگرافی عبوری (آزمایشی مشابه سونوگرافی؛ که گاهی اوقات فیبرو اسکن کبد نیز نامیده می‌شود)، سی.تی.اسکن یا ام.آر.آی. بر روی کبد انجام می‌شوند تا تصاویر جامعی از کبد به دست آید یا سفتی کبد به منظور تشخیص زخم بررسی شود.
• نمونه‌برداری از کبد: در این آزمایش سوزن بسیار ظریفی برای تهیه نمونه کوچکی از سلول‌های کبد وارد بدن (معمولاً بین دو دنده) می‌شود. سپس این نمونه برای بررسی‌های میکروسکوپی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود. نمونه‌برداری معمولاً تحت بی‌حسی موضعی و به صورت سرپایی یا با بستری کردن یک روزه بیمار انجام می‌شود. نتیجه نمونه‌برداری تشخیص سیروز کبدی را، به شرط ابتلا به آن، تأیید می‌کند و اطلاعات بیشتری را در مورد علت آن در اختیار پزشک قرار می‌دهد. بااین حال امروزه گرایش روزافزونی در میان پزشکان  به وجود آمده است تا به جای نمونه‌برداری از الاستوگرافی عبوری برای تشخیص سیروز کبدی بهره گیرند.
• آندوسکوپی: آندوسکوپ لوله‌ی منعطف بلند و باریکی است که در انتهای آن یک منبع نور و یک دوربین ویدیویی وجود دارد. پزشک آندوسکوپ را از درون مری (لوله بلند انتقال دهنده مواد غذایی از گلو به معده) به سمت پایین و معده هدایت می‌کند. تصاویر مری و معده روی صفحه نمایشی خارجی به منظور مشاهده واریس (رگ‌های متورم)، یعنی نشانه سیروز کبدی، نشان داده می‌شود.

سیستم‌های متعدد گوناگونی برای درجه‌بندی سیروز کبدی بر اساس شدت بیماری و میزان وخامت آن وجود دارد. امتیاز کودک پیو کبدی یکی از این سیستم‌ها است که بر مبنای معاینه و تست‌های آزمایشگاهی سیروز را از A (نسبتاً ملایم) تا C (شدید و حاد) درجه‌بندی می‌کند.

سیستم دیگر مدل بیماری کبد در مرحله پایانی(MELD) است که از نتایج آزمایش خون برای تعیین ضرورت پیوند سریع کبد استفاده می‌کند.

عوارض و خطرات

عوارض سیروز کبدی عبارتند از:

• فشار خون بالا در سیاهرگ‌های خون رساننده به کبد (پورتال هایپرتنشن یا افزایش فشار خون در ورید باب): سیروز جریان طبیعی خون در کبد را آهسته می‌کند و در نتیجه فشار داخل سیاهرگی که خون را از روده و طحال به کبد می‌آورد افزایش می‌یابد.
• ورم کردن پاها و شکم: افزایش فشار در ورید باب (پورتال هایپرتنشن) باعث تجمع مایع در پاها و شکم (آسیت یا آب آوردن شکم) می‌شود. ورم و آب آوردن شکم نیز گاهی نتیجه ناتوانی کبد در تولید پروتئین‌های خون خاص، مانند آلبومین، به میزان کافی است.
• بزرگ شدن طحال (اسپلنومگالی): افزایش فشار در ورید باب (پورتال هایپرتنشن) تغییراتی را نیز در کبد به وجود می‌آورد. کاهش گلبول‌های سفید خون و پلاکت‌ها یکی از نخستین نشانه‌های ابتلا به سیروز کبدی به شمار می‌رود.
• خونریزی: افزایش فشار در ورید باب (پورتال هایپرتنشن) خون را مجدداً به درون سیاهرگ‌های کوچک‌تر هدایت می‌کند. این سیاهرگ‌های کوچک تحت این فشار و کشش ناشی از بار مضاعف پاره می‌شوند و به خونریزی شدید دامن می‌زنند. فشار خون بالا بزرگ شدن سیاهرگ‌ها (واریس) را نیز در پی دارد و به خونریزی کشنده و شدید مری (واریس مری) یا معده (واریس معده) می‌انجامد. اگر کبد نتواند فاکتورهای منعقد کننده کافی تولید کند، می تواند یکی از دلایل خونریزی باشد.
• عفونت‌ها: بدن در صورت ابتلا به سیروز کبدی به دشواری می‌تواند با عفونت‌ها مقابله کند. آب آوردن شکم (آسیت) عفونتی جدی موسوم به پریتونیت (التهاب صفاق) باکتریایی را به دنبال دارد.
• سوءتغذیه: سیروز فرایند جذب مواد مغذی را دشوارتر می‌سازد و باعث ضعف و کاهش وزن می‌شود.
• تجمع مواد سمی در مغز (انسفالوپاتی کبدی): کبد آسیب دیده به دلیل ابتلا به سیروز کبدی نمی‌تواند مانند کبد سالم مواد سمی را از خون خارج کند. انباشته شدن این مواد سمی درون مغز باعث گیجی ذهنی و دشواری در تمرکز می‌شود. انسفالوپاتی کبدی به مرور زمان پیشرفت می‌کند و به کما یا واکنش نشان ندادن می‌انجامد.
• زردی کبدی یا یرقان: یرقان زمانی بروز می‌یابد که کبد بیمار بیلی‌روبین، فراورده زائد خونی، را به مقدار کافی از خون خارج نکند. یرقان باعث زرد شدن پوست و سفیدی چشم و کدر شدن ادرار می‌شود.
• بیماری استخوانی: مقاومت استخوانی برخی از بیماران مبتلا به سیروز کبدی کاهش می‌یابد و در نتیجه احتمال شکستگی استخوان افزایش می‌یابد.
• سنگ کیسه صفرا و سنگ مجاری صفراوی:مسدود شدن جریان صفرا تحریک، عفونت و ایجاد سنگ را در پی دارد.
• افزایش احتمال ابتلا به سرطان کبد
• سیروز حاد تبدیل به سیروز کبدی مزمن می شود (ACLF): ابتلا به سیروز در برخی از بیماران در نهایت به ازکارافتادگی چند اندام می‌انجامد. امروزه پژوهشگران بر این باوراند که این حالت یکی از عوارض بیمارانی است که دچار سیروز کریپتوژنیک هستند.

درمان

مدیریت علائم و تمام عوارض و همچنین جلوگیری از تشدید عارضه اهداف اصلی درمان سیروز کبدی محسوب می‌شوند.

دارو

داروی مورد نیاز بیمار با توجه به دلیل خاص آسیب دیدن کبد تعیین می‌شود. برای مثال در صورت ابتلا به هپاتیت ویروسی، داروهای ضد ویروسی و در صورت ابتلا به هپاتیت خودایمنی، داروی استروئیدی (کورتیکواستروئید) یا دارویی برای سرکوب سیستم ایمنی (سرکوب کننده‌های ایمنی) تجویز می‌شود.

مدیریت عوارض سیروز پیشرفته

عوارض ناشی از سیروز پیشرفته کبدی باید مورد درمان قرار گیرند. در ادامه این روش ها ذکر شده است:

1. واریس‌های متورم

بالا آوردن خون یا دفع مدفوع خون‌آلود احتمالاً بیانگر ورم کردن سیاهرگ‌های مری (لوله بلند انتقال دهنده غذا از گلو به معده) است که در اصطلاح واریس مری نامیده می‌شود. در چنین مرحله ای از سیروز کبدی بیمار باید هر چه سریع‌تر به پزشک مراجعه کند. روش‌های خاصی برای جلوگیری از خونریزی و کاهش احتمال خونریزی مجدد وجود دارند که در ادامه به شماری از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

• بستن با نوار: نوار کوچکی حین انجام آندوسکوپی (وارد کردن لوله منعطف باریک از راه گلو) دور پایه واریس بسته می‌شود تا به کنترل خونریزی کمک کند.
• درمان با تزریق چسب: پس از آندوسکوپی، گونه‌ای چسب دارویی قوی برای لخته کردن خون درون واریس تزریق می‌شود تا مانع خونریزی شود.
• لوله سنگستیکن دارای بالون کوچکی در انتهای آن: لوله مخصوصی از راه گلو وارد معده می‌شود و بالون سر آن باد می‌شود. به این طریق فشار روی واریس افزایش می‌یابد و خونریزی متوقف می‌شود. بیمار طی انجام این عمل داروی آرام‌بخش قوی دریافت می‌کند.
• شنت اینتراهپاتیک ترانس ژوگولار پورتوسیستمیک (TIPSS): لوله‌ای فلزی به نام استنت از عرض کبد عبور داده می‌شود تا دو سیاهرگ بزرگ (سیاهرگ پورتال و هپاتیک) را به یکدیگر متصل کند و به این ترتیب مسیر جدیدی برای جریان یافتن و عبور خون ایجاد شود و در نتیجه فشار دامن زننده به واریس کاهش یابد.
• دارو: به علاوه گاهی دارویی به نام مسدود کننده بتا، مانند پروپرانولول، برای بیمار تجویز می‌شود تا خطر خونریزی کاهش یابد یا از شدت خونریزی احتمالی کاسته شود.

2. تجمع مایع در شکم و پا

در درمان اصلی آسیت (آب آوردن شکم یا تجمع مایع در اطراف ناحیه شکم) و ادم یا ورم میزان سدیم (نمک) رژیم غذایی کاهش داده می‌شود و قرص‌های مدری مانند فروسماید یا اسپیرونولاکتون تجویز می‌شود. اگر مایع اطراف شکم عفونی شود، باید برای درمان آنتی بیوتیک مصرف شود.

3. انسفالوپاتی

بیماران مبتلا به سیروز کبدی حاد گاهی اوقات عملکرد مغزشان نیز دچار مشکل می‌شود. (انسفالوپاتی) شربت لاکتولوز درمان اصلی انسفالوپاتی محسوب می‌شود.

4. خونریزی

ویتامین K و فراورده خونی موسوم به پلاسما در مراکز فوریت‌های پزشکی برای درمان خونریزی به کار برده می‌شود.

5. سیروز و دیابت

چنانچه بیمار مبتلا به دیابت نوع 2 به سیروز کبدی نیز مبتلا شود، دیابتش نیز تشدید می‌شود، چون سیروز مقاومت به انسولین (هورمون ترشح شده توسط بدن برای کنترل میزان قند خون) را افزایش می‌دهد.

تغییر در سبک زندگی

با ایجاد تغییراتی ساده در سبک زندگی می‌توان سلامت بدن را تا حدی تضمین نمود و در صورت ابتلا یه سیروز، احتمال بروز مشکلات بیشتر را کاهش داد:

• کاهش وزن در صورت داشتن اضافه وزن
• ورزش منظم به منظور افزایش قدرت عضلانی
• رعایت بهداشت به منظور کاهش احتمال بروز عفونت
• مشورت با پزشک معالج در مورد دریافت واکسن‌های ضروری مانند واکسن سالانه آنفلوآنزا یا تزریق واکسن هنگام سفر
• مشورت با پزشک معالج یا داروساز در صورت مصرف داروهای تجویزی یا آزاد، چون سیروز بر شیوه عملکرد بعضی داروها اثر می‌گذارد.

رژیم غذایی

از آنجایی که سوءتغذیه در میان بیماران مبتلا به سیروز کبدی بسیار رایج است، بنابراین با رعایت رژیم غذایی متعادل می‌توان اطمینان حاصل کرد که بدن تمام مواد مغذی لازم را دریافت می‌کند. پرهیز از غذاهای شور و اضافه نکردن نمک به غذا احتمال ورم کردن پا و شکم به دلیل تجمع مایع را کاهش می‌دهد.

کبد دچار نارسایی کبدی قادر به ذخیره‌سازی گلیکوژن، کربوهیدرات مولد انرژی کوتاه مدت، نیست؛ در چنین حالتی چون بدن از بافت عضلانی خود برای تولید انرژی در زمان بین دو وعده غذایی استفاده می‌کند، عضله‌ها تحلیل می‌روند و ضعیف می‌شوند. بنابراین بیمار باید پروتئین و انرژی بیشتری را از طریق رژیم غذایی دریافت کند. خوردن تنقلات سالم بین وعده‌های غذایی میزان کالری و پروتئین دریافتی را افزایش می‌دهد. همچنین صرف سه یا چهار وعده کوچک غذایی، به جای یک یا دو وعده حجیم، مفید است.

پیوند کبد

گاهی در صورت نارسایی کبدی ناشی از زخم شدن کبد از کار می‌افتد. در این حالت، پیوند کبد تنها راهکار ممکن است. پیوند کبد عمل مهم و سنگینی است که برداشتن کبد بیمار و جایگزینی آن با کبد سالم اهدایی را شامل می‌شود.

تسکین دادن علائم

از درمان‌های گوناگونی برای تسکین علائم استفاده می‌شود که بعضی از آن‌ها عبارتند از:

• مصرف اندک سدیم (نمک) یا قرص‌های مدر برای کاهش میزان مایع بدن.
• مصرف قرص‌های مفید برای کاهش دادن فشار خون در سیاهرگ پورتال (ورید باب یا سیاهرگ اصلی آورنده خون از دستگاه گوارش به کبد) و تأثیرگذار در جلوگیری یا درمان هر گونه عفونت
• پمادهای کاهش دهنده خارش

سیروز کبدی بیماری است که باید هر چه زودتر نسبت به درمان آن اقدام کرد، تا بتوان از عوارض ناخوشایند آن و همچنین پیشرفت بیماری و تبدیل شدن سیروز اولیه به سیروز حاد و مزمن جلوگیری شود. در صورتی که علایم سیروز و ناراحتی کبدی ذکر شده در مقاله را دارید، برای تشخیص به پزشک مراجعه کنید.